Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης (CFS) – Τι είναι
Το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) αποτελεί μια εξαιρετικά πολύπλοκη διαταραχή, που χαρακτηρίζεται από υπερβολική και χρόνια κούραση (βαριά κόπωση – εξουθένωση), η οποία είναι ανεξήγητη, διότι δεν ερμηνεύεται από άλλη παθολογική κατάσταση του ασθενούς, καθώς οι συνήθεις διαγνωστικές εξετάσεις δείχνουν φυσιολογικές.
Θεραπεύοντας τα Πραγματικά Αίτια
Εξετάσεις Ακριβείας
Εξατομικευμένες Θεραπείες
Η κατάσταση αυτή επέρχεται συσσωρευτικά, με αποτέλεσμα για μακρύ χρονικό διάστημα οι ασθενείς να εκλογικεύουν τα συμπτώματα τους.
Τα διαγνωστικά τεστ και οι συνήθεις εξετάσεις του ασθενούς είναι φυσιολογικές. Το αίσθημα της έντονης κόπωσης και εξάντλησης δεν υποχωρεί και δε βελτιώνεται με τον ύπνο και την ξεκούραση. Αντίθετα, επιδεινώνεται σταθερά, με το πέρασμα του χρόνου.
Ο συνδυασμός της χρόνιας αυτής κόπωσης, με πληθώρα λοιπών συμπτωμάτων, περιορίζουν τους πάσχοντες να αντεπεξέλθουν στις καθημερινές υποχρεώσεις και δραστηριότητες τους.
Η ποιότητα ζωής των ατόμων με συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) διαταράσσεται ριζικά.
- Ιατρική Ακριβείας
- Διάγνωση Πραγματικών Αιτιών με ακριβή διαγνωστικά ευρήματα
- Εξατομικευμένες θεραπευτικές αγωγές, χωρίς χημικά κατάλοιπα και έκδοχα
- Θεραπείες που δρουν μεμονωμένα ή σε συνδυασμό με οποιαδήποτε άλλη φαρμακευτική αγωγή
- Σταδιακή αποκατάσταση Κυτταρικής Λειτουργίας
- Άρση των υποκείμενων Παθήσεων
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) – Ονομασίες και Ορολογίες
Το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS), μέχρι να οριστεί έτσι και να αναγνωριστεί διεθνώς ως μια εξαιρετικά σοβαρή και επικίνδυνη κατάσταση για την υγεία των ανθρώπων και ως άλλο ένα χρόνιο νόσημα που οδηγεί τους πάσχοντες σε ανεπάρκεια – αναπηρία αυτοεξυπηρέτησης τους πάσχοντες, έχει περάσει πολλά στάδια. Από το χλευασμό μέχρι τις διενέξεις και προστριβές.
Το NHS (Εθνικό Σύστημα Υγείας) της Μεγάλης Βρετανίας και όλα τα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα των Η.Π.Α., πλέον, το αναγνωρίζουν και το ονομάζουν Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης – Chronic Fatigue Syndrome (CFS), από το 2015.
Ονομασίες που επιπλέον έχουν χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται, είναι:
- Myalgic Encephalomyelitis (ME) – Μυαλγική Εγκεφαλομυελίτιδα
- Systemic Exertion Intolerance Disease (SEID) – Συστηματική Νόσος Κόπωσης και Έλλειψης Υπομονής.
Ο όρος αυτός προτάθηκε το 2015, με μια εργασία του Ινστιτούτου Υγείας των Η.Π.Α., όπου τονίζεται ότι το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) είναι μια κατάσταση που επιδρά σε όλα τα συστήματα του οργανισμού. Γι’ αυτό το λόγο, χρησιμοποίησε τον όρο συστηματική νόσος, για να υπερτονίσει ότι πρόκειται για υψίστης σημασίας κατάσταση των πασχόντων.
- Adrenal Fatigue Syndrome – Σύνδρομο Κόπωσης των Επινεφριδίων
Η κόπωση των επινεφριδίων περιγράφηκε αρχικά σε Ιατρικά κείμενα το 1800 και δόθηκε θεραπεία πρώτη φορά το 1930. Παρ’όλα αυτά, για πολλές δεκαετίες ήταν άγνωστη στη συμβατική ιατρική. Ορίστηκε ως «σύνδρομο», γιατί αποτελεί μια συλλογή από σημεία και συμπτώματα που παρουσιάζονται, όταν η λειτουργία των επινεφριδίων δεν είναι στο βέλτιστο επίπεδο της.
Το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS), πολλά χρόνια πριν αναγνωρισμένο στη Λειτουργική Ιατρική, είχε κατά τον περασμένο αιώνα και άλλα ονόματα, όπως:
νόσος addison, addison’s hypoadrenia, υποκλινική hypoadrenia, νευρασθένεια, νευρασθένεια των επινεφριδίων, απάθεια των επινεφριδίων και κόπωση των επινεφριδίων.
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) – Ποιους Προσβάλλει
Το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) μπορεί να προσβάλλει οποιονδήποτε άνθρωπο. Συνήθως, επηρεάζει λίγο περισσότερο τις γυναίκες από ό,τι τους άνδρες. Ηλικιακά προσβάλλει άτομα από 20 έως 50 ετών. Δυστυχώς, τα παιδιά μπορεί επίσης να επηρεαστούν, συνηθέστερα στις ηλικίες μεταξύ 13 έως 15 ετών. Εκδηλώνεται, συνήθως, μετά από έντονο ή παρατεταμένο stress του οργανισμού.
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) και Στατιστικά
Οι στατιστικές για το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) είναι ακόμη ελλιπείς, μιας και πρόσφατα αναγνωρίστηκε Διεθνώς, επίσημα.
Μιλούν για άνω του 30% του πληθυσμού.
Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Αμερικανοί και πάνω από 250.000 άτομα στη Μ. Βρετανία, είναι διεγνωσμένοι.
Ωστόσο, Η.Π.Α., Ευρώπη, Μ.Βρετανία και Ιαπωνία συμφωνούν ότι οι πάσχοντες είναι πολύ περισσότεροι.
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) και Συμπτώματα
Όπως υποδηλώνει το όνομα του, το κύριο, υψίστης σημασίας σύμπτωμα των ασθενών με συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) είναι η χρόνια (από εξαμήνου) κόπωση, που δεν αντιμετωπίζεται με τον ύπνο. Ωστόσο, δεν πρόκειται για μια εύκολα αναγνωρίσιμη ασθένεια.
Μπορεί το άτομο που πάσχει από το σύνδρομο να νομίζει ότι ζει φυσιολογικά, αλλά τα επινεφρίδιά του να βιώνουν κόπωση. Ενδέχεται να μην υπάρχουν εμφανή σημάδια σωματικής ασθένειας, αλλά το άτομο να ζει με μια γενική αίσθηση του unwellness (δεν αισθάνεται καλά). Να νιώθει εξάντληση, μια γενικά καταθλιπτική διάθεση και να έχει έλλειψη ενέργειας.
Μάλιστα, ο ασθενής καταβάλλεται από Πνευματική και Ψυχολογική Κούραση, παρουσιάζει Αδυναμία Συγκέντρωσης, μία αίσθηση «θολούρας» και γενικής κακουχίας, όπως πριν από γρίπη – κοινό κρυολόγημα.
Αισθάνεται ατονία, εξάντληση, Ζαλάδα ή/και Ναυτία, βιώνει διαταραχές στον Ύπνο (υπνηλία ή αϋπνία) και παρουσιάζει Έντονη δυσφορία και δυσανεξία μετά από κάποια δραστηριότητα. Η Πνευματική Διαύγεια και Λειτουργικότητα μειώνονται και προκύπτουν Δυσκολίες προσανατολισμού, καθώς και Προβλήματα Ισορροπίας.
Επιπλέον συμπτώματα του συνδρόμου χρόνιας κόπωσης (CFS)
Πόνοι στους μυς και τις αρθρώσεις, χωρίς φλεγμονή, ισχιαλγία, αυχεναλγία, Πόνος στο κεφάλι και τους λεμφαδένες, χωρίς να είναι ιδιαίτερα διογκωμένοι, Πονόλαιμος, Αλλεργίες ή Ευαισθησία σε Τροφές, Μυρωδιές – Οσμές, Φάρμακα, Χημικά, Ευαισθησία στο Θόρυβο.
Ο ασθενής εμφανίζει επίσης Ανάγκη για καφέ ή αναψυκτικά τύπου Cola, για αλμυρά ή γλυκά σνακ και Συμπτώματα Συνδρόμου Ευερέθιστου Εντέρου, με αίσθημα μετεωρισμού, «φουσκώματα», στομαχόπονους, διάρροια ή δυσκοιλιότητα ή εναλλαγές αυτών. Επίσης, προκαλούνται «καούρες», όξινες ερυγές, Κρυάδες και ρίγη.
Αισθητηριακές Διαταραχές, όπως υπερευαισθησία στο Φως, θόλωση όρασης, πόνος στα μάτια, Αίσθημα καρδιακών παλμών – «φτερουγίσματα» – έκτακτες καρδιακές συστολές, δίχως να υπάρχει καρδιολογικό νόσημα, Δυσκολίες στην Αναπνοή, Κατάθλιψη, Κυκλικό Συναίσθημα με εναλλαγές Διάθεσης, χαμηλή Αυτοεκτίμηση, Ανησυχία και Νευρικότητα έως και Κρίσεις Πανικού.
Σημειώνεται ότι παρατηρείται επιδείνωση όλων των συμπτωμάτων έπειτα από φυσική ή πνευματική άσκηση.
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) και Αίτια
Όπως συμβαίνει σε κάθε σύνδρομο, έτσι και στο συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS), τα αίτια είναι πολλαπλά, σύνθετα, αλληλένδετα και πολύπλοκα.
Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί, όπως:
Ιογενής ή Βακτηριδιακή Λοίμωξη – Φλεγμονή
Προβλήματα του Ανοσοποιητικού Συστήματος
Ορμονική Ανισορροπία
Ψυχολογικά προβλήματα, άγχος και συναισθηματικά τραύματα
Γονιδιακοί Παράγοντες
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) και Παθοφυσιολογία
Όλα τα αίτια που προαναφέραμε, όλοι οι πιθανοί «διακόπτες» που πυροδοτούν την εμφάνιση του συνδρόμου, αποτελούν για τον οργανισμό στρεσογόνους παράγοντες.
Αναγνωρίζονται από το σώμα μας ως αυτό που λέμε stress. Κάθε τέτοιος παράγοντας επιδρά στα επινεφρίδια. Τα επινεφρίδια άλλωστε χαρακτηρίζονται ως «οι αδένες του stress».
Και ως μικροί Ναπολέοντες, αυτοί οι αδένες λειτουργούν. Όπως ο μικρόσωμος Ναπολέων με τις τεράστιες δυνάμεις που κινητοποιούσε έκανε αισθητή την παρουσία του σε κάθε μέρος του κόσμου, έτσι και τα επινεφρίδια κινητοποιούν πολύ μεγάλες δυνάμεις, για να ασκήσουν επιρροή σε ολόκληρο το σώμα.
Το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) εκδηλώνεται λοιπόν μετά από έντονο ή παρατεταμένο stress.
Κάτι τέτοιο συμβαίνει, κατά τη διάρκεια, ή μετά από οξείες ή χρόνιες λοιμώξεις, κυρίως του αναπνευστικού συστήματος, όπως γρίπη, βρογχίτιδα ή πνευμονία, λοιμώδη Μονοπυρήνωση (Epstein-Barr Virus – EBV).
Τα επινεφρίδια, προκειμένου να αντιρροπήσουν κάθε κατάσταση stress στην οποία βρίσκεται ο οργανισμός μας, υπερλειτουργούν αρχικά. Αυτό μας κρατά ακμαίους, στην αρχή της στρεσογόνου κατάστασης. Αδρεναλίνη, κορτιζόλη, κατεχολαμίνες, εκλύονται σαν χείμαρρος στο αίμα μας, για να υποστηρίξουν τις λειτουργίες όλων των οργάνων και συστημάτων μας.
Σύντομα, όμως, επέρχεται η κόπωση των επινεφριδίων μας, το συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS).
Τι συμβαίνει στο συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS)
Η κόπωση αυτή των επινεφριδίων είναι δυνατόν να καταστρέψει ολοσχερώς τη ζωή των πασχόντων.
Στις πιο σοβαρές περιπτώσεις, η δραστηριότητα των επινεφριδίων είναι τόσο μειωμένη, σε σημείο που οι ασθενείς να δυσκολεύονται να σηκωθούν από το κρεβάτι το πρωί, για περισσότερο από μερικές ώρες την ημέρα.
Με κάθε «αύξηση» της μείωσης της λειτουργίας των επινεφριδίων, κάθε όργανο και σύστημα στο σώμα μπορεί να επηρεαστεί πιο βαθιά.
Οι αλλαγές που μπορεί να συμβούν στους πάσχοντες από συνδρομο χρονιας κοπωσης αφορούν σε:
Υδατάνθρακες, Πρωτεΐνες, Μεταβολισμό του Λίπους, Ισοζύγιο του Σακχάρου στο αίμα, στην παραγωγή ενέργειας, στο ισοζύγιο υγρών και ηλεκτρολυτών, στην καρδιαγγειακή λειτουργία, στον ύπνο, στη διάθεση, στη libido (σεξουαλική επιθυμία), στην Έμμηνο Ρύση (περίοδο) και στα Εμμηνοπαυσιακά συμπτώματα.
Πολλές άλλες αλλαγές μπορούν να πραγματοποιηθούν στο Βιοχημικό και Κυτταρικό επίπεδο, για την αντιμετώπιση και την αντιστάθμιση της μείωσης των επινεφριδιακών ορμονών, που εμφανίζεται κατά την κόπωση των επινεφριδίων .
Το σώμα κάνει κάθε δυνατή προσπάθεια, για να αναπληρώσει τα υπολειτουργούντα επινεφρίδια, αλλά κατά τη διαδικασία δημιουργεί άλλα προβλήματα.
Τι προκαλεί κόπωση των επινεφριδίων – συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS);
Σε κόπωση καταλήγουν τα επινεφρίδια, όταν αδυνατούν να ανταποκριθούν επαρκώς σε απαιτήσεις stress.Τα επινεφρίδια κινητοποιούν τις απαντήσεις του οργανισμού, σε κάθε είδος stress (φυσικό, συναισθηματικό ή ψυχολογικό) μέσω ορμονών.
Οι ορμόνες που παράγουν τα επινεφρίδια ρυθμίζουν την παραγωγή και αποθήκευση ενέργειας, τη λειτουργία του ανοσοποιητικού, τον καρδιακό ρυθμό, το μυϊκό τόνο, καθώς και άλλες διαδικασίες που μας επιτρέπουν να αντιμετωπίζουμε το stress (άγχος).
Είτε υπάρχει μια συναισθηματική κρίση, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, είτε μια φυσική κρίση ή σημαντική χειρουργική επέμβαση, είτε οποιοδήποτε είδος σοβαρής επαναλαμβανόμενης ή συνεχούς πίεσης στη ζωή, τα επινεφρίδια πρέπει να ανταποκρίνονται στα διάφορα αυτά είδη stress και να φροντίζουν για τη διατήρηση της ομοιόστασης του οργανισμού.
Εάν, δε, τα ερεθίσματα είναι αθροιστικά και η απάντηση των επινεφριδίων ανεπαρκής, υπάρχει πολύ μεγάλη πιθανότητα να παρουσιάσουν κάποιο βαθμό κόπωσης.
Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας των επινεφριδίων, για να διατηρηθεί η βέλτιστη ομοιόσταση, επειδή η παραγωγή των ρυθμιστικών ορμονών έχει μειωθεί, αυτά ανταποκρίνονται, όπως είπαμε, αρχικά με υπερδιέγερση.
Ποιοι κινδυνεύουν από συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS);
Ο καθένας μας μπορεί να έχει μια εμπειρία κόπωσης των επινεφριδίων και συνδρόμου χρόνιας κόπωσης, σε κάποια στιγμή της ζωής του.
Μια ασθένεια, μια οικονομική κρίση στη ζωή ή κάποια συνεχής δύσκολη κατάσταση μπορεί να αδειάσουν τους πόρους των επινεφριδίων, ακόμη και στα πιο υγιή άτομα.
Ωστόσο, υπάρχουν παράγοντες που ενδέχεται να μας καταστήσουν πιο επιρρεπείς στο συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS).
Αυτοί περιλαμβάνουν: συγκεκριμένο τρόπο ζωής (κακή διατροφή, κατάχρηση ουσιών, πολύ λίγο ύπνο και ξεκούραση ή πάρα πολλές πιέσεις), μια Χρόνια Ασθένεια, Επαναλαμβανόμενες ή Χρόνιες Λοιμώξεις, όπως βρογχίτιδα ή πνευμονία, ή κόπωση των επινεφριδίων, κατά τη διάρκεια της Κύησης.
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) – Συσχετίσεις
Τις απαιτήσεις για τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα σε κάθε χρόνιο και αυτοάνοσο νόσημα, από την αρθρίτιδα έως τον καρκίνο, τις πραγματοποιούν τα επινεφρίδια μας.
Ως εκ τούτου, είναι πιθανό πως, εάν πάσχουμε από χρόνιο ή αυτοάνοσο νόσημα και αισθανόμαστε μία πρωινή κούραση, που είναι ένα από τα συμπτώματα, τα επινεφρίδια μας μπορεί να είναι κουρασμένα σε κάποιο βαθμό.
Επίσης, κάθε φορά που κάποιο ιατρικό θεραπευτικό σχήμα περιλαμβάνει τη χρήση κορτικοστεροειδών, είναι πιθανό να συμβαίνει μειωμένη λειτουργία των επινεφριδίων.
Όλα τα χημικά κορτικοστεροειδή έχουν σχεδιαστεί, με σκοπό να μιμηθούν τη δράση των ορμονών των επινεφριδίων, όπως της κορτιζόλης. Έτσι, η ανάγκη γι’ αυτές προκύπτει, κυρίως, όταν τα επινεφρίδια δεν παρέχουν τα απαιτούμενα ποσά κορτιζόλης.
Συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS) – Επιπτώσεις
Το συνδρομο χρονιας κοπωσης (C.F.S.) το βιώνουν εκατομμύρια άνθρωποι παγκόσμια. Ιδιαίτερα πλέον στις μέρες μας, λόγω των αυξημένων παραγόντων stress, που καθημερινά εκθέτουμε τον οργανισμό μας.
Η “αόρατη νόσος”, όπως παρομοιάζουν το συνδρομο χρονιας κοπωσης (C.F.S.), λειτουργεί (όσο είναι αδιάγνωστη) και ως προθάλαμος για Χρόνια νοσήματα όπως, ο σακχαρώδης διαβήτης, η παχυσαρκία και τα περιττά κιλά, η αρτηριακή υπέρταση, οι καρδιοπάθειες και η Κατάθλιψη.
Συνδρομο χρονιας κοπωσης
(CFS) – Διάγνωση και Θεραπεία – Ιατρική Ακριβείας
Η ανεύρεση και ενδελεχής αναζήτηση όλων των διαταραχών που έχουν εκδηλωθεί και στα επτά συστήματα του οργανισμού, στους πάσχοντες από συνδρομο χρονιας κοπωσης (CFS), είναι απαραίτητη.
Η διάγνωση του συνδρόμου χρόνιας κόπωσης θεωρείται αρκετά δύσκολη, καθώς τα συμπτώματα του συγκεκριμένου συνδρόμου πολλές φορές ταυτίζονται με τα συμπτώματα άλλων ασθενειών, παραδείγματος χάριν με την ινομυαλγία.
Πέραν αυτού, το παράδοξο της υπόθεσης είναι ότι δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη φαρμακευτική αγωγή που να συντείνει στη θεραπευτική αντιμετώπιση του συνδρόμου χρόνιας κόπωσης.
Συνεπώς, καλό θα ήταν να απευθυνόμαστε σε ιατρικά κέντρα που έχουν πρωθύστερη εμπειρία και γνώση όσον αφορά το συνδρομο χρονιας κοπωσης. Οι ασθενείς πρέπει να ελέγχονται με εξετάσεις κυτταρικού επιπέδου, με απλή λήψη αίματος και με εξειδικευμένα διαγνωστικά test που ανιχνεύουν τα πραγματικά αίτια της νόσου.
Τα αποτελέσματα των εξετάσεων καθορίζουν τη Θεραπευτική αγωγή του πάσχοντος, με μέση διάρκεια αγωγής έξι μηνών. Πρόκειται για μεθόδους η εφαρμογή των οποίων βασίζεται στην Ιατρική Ακριβείας.
Στις περιπτώσεις που δεν υπάρχουν άλλες παθολογικές καταστάσεις, ο ασθενής, που νόμιζε ότι είναι υγιής, επανέρχεται σε φυσιολογικά βιοχημικά επίπεδα. To συνδρομο χρονιας κοπωσης και η κούραση εξαλείφονται, τα επίπεδα ενέργειας αυξάνονται και κατ’ επέκταση μπορεί να αντιμετωπιστεί επαρκώς η καθημερινότητα των πασχόντων και να μειωθεί η κόπωση.
Τα θεραπευτικά πρωτόκολλα για το συνδρομο χρονιας κοπωσης περιλαμβάνουν διατροφή ακριβείας, λήψη Φυσικών (Βιομιμητικών) Ορμονών και αποκατάσταση οποιασδήποτε ανεπάρκειας, κυτταρικού επιπέδου, βοηθώντας τα επινεφρίδια να επανέλθουν σε φυσιολογική λειτουργία.
Οι ασθενείς στο μεγαλύτερο ποσοστό ανακάμπτουν σε μεγάλο βαθμό από τις πρώτες εβδομάδες θεραπείας.
Διαβάστε επίσης
Είναι φυσιολογικό να νιώθω τόση κούραση;
Η σημασία των μικροθρεπτικών συστατικών για τον ανθρώπινο οργανισμό
Χρόνια Νοσήματα πως αντιμετωπίζονται οριστικά
Πηγές:
- Blackwell D, Clarke TC. QuickStats: percentage of adults who often felt very tired or exhausted in the past 3 months, by sex and age group – National Health Interview Survey, United States, 2010-2011. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2013;62(14);275. https://www.cdc.gov/mmwr/
preview/mmwrhtml/mm6214a5.htm - Moore P. Two-fifths of Americans are tired most of the week. YouGov. Published June 2, 2015. Accessed May 30, 2019. https://today.yougov.com/
topics/lifestyle/articles- reports/2015/06/02/sleep-and- dreams - 43 percent of Americans admit they’re too tired to function at work. Occupational Health & Safety. Published July 27, 2017. Accessed May 31, 2019. https://ohsonline.com/
articles/2017/07/27/43- percent-of-americans-admit- they-are-too-tired-to- function-at-work.aspx - Rosenthal TC, Majeroni BA, Pretorius R, Malik K. Fatigue: an overview. Am Fam Physician. 2008;78(10):1173-1179.
- Gormon GS, Elson JL, Newman J, et al. Perceived fatigue is highly prevalent and debilitating in patients with mitochondrial disease. Neuromuscul Disord. 2015;25(7):563-566. doi:1016/j.nmd.2015.03.001
- Gellerich FN, Gizatullina Z, Gainutdinov T, et al. The control of brain mitochondrial energization by cytosolic calcium: the mitochondrial gas pedal. IUBMB Life. 2013;65(3):180-190. doi:1002/iub.1131
- Filler K, Lyon D, Bennett J, et al. Association of mitochondrial dysfunction and fatigue: a review of the literature. BBA Clin. 2014;1:12-23. doi:1016/j.bbacli.2014.04.001
- Gimenes AC, Bravo DM, Nápolis LM, et al. Effect of L-carnitine on exercise performance in patients with mitochondrial myopathy. Braz J Med Biol Res. 2015;48(4):354-362. doi:1590/1414-431X20143467
- Morris G, Berk M, Walder K, Maes M. Central pathways causing fatigue in neuro-inflammatory and autoimmune illnesses. BMC Med. 2015;13:28. doi:1186/s12916-014-0259-2
- Morris G, Berk M. The many roads to mitochondrial dysfunction in neuroimmune and neuropsychiatric disorders. BMC Med. 2015;13:68. doi:1186/s12916-015-0310-y
- Mizuno K, Tanaka M, Nozaki S, et al. Antifatigue effects of coenzyme Q10 during physical fatigue. Nutrition. 2008;24(4):293-299. doi:1016/j.nut.2007.12.007
- Faraut B, Boudjeltia KZ, Vanhamme L, Kerkhofs M. Immune, inflammatory and cardiovascular consequences of sleep restriction and recovery. Sleep Med Rev. 2012;16(2):137-149. doi:1016/j.smrv.2011.05.001
- Lasselin J, Layé S, Dexpert S, et al. Fatigue symptoms relate to systemic inflammation in patients with type 2 diabetes. Brain Behav Immun. 2012;26(8):1211-1219. doi:1016/j.bbi.2012.03.003